સોમનાથ મંદિર - Somnath Temple

સોમનાથમંદિર

સોમનાથમંદિરએ ગુજરાત રાજ્યમાં પશ્ચિમ કિનારે સૌરાષ્ટ્રના વેરાવળ નજીક આવેલા પ્રભાસ પાટણમાં સાગરકાંઠે ગીર સોમનાથમાં આવેલું ભવ્ય મંદિર સોમનાથ છે. સૌરાષ્ટ્રમાં આવેલા ભગવાન શિવના ૧૨ પવિત્ર જ્યોતિર્લિંગમાનું એક જ્યોતિર્લિગ મંદિર જે અન્ય જ્યોતિર્લિગ મંદિરોમાં પ્રથમ માનવામાં આવે છે, તે સોમનાથમાં આવેલ છે. તે ગુજરાતના એક મહત્વપૂર્ણ યાત્રાધામ અને પર્યટન સ્થળ છે. ઋગ્વેદમાં પણ સોમનાથનો ઉલ્લેખ થયો છે.

ઇતિહકારોનું માનવું છે કે મંદિરની ખ્યાતિથી લલચાઈને લુંટ તથા ધર્માંતરણ કરવાને ઈરાદે આવેલા કેટલાક મુસ્લિમ આક્રમણકારો અને પોર્ટુગીઝો દ્વારા વારંવાર વિનાશ કર્યા જેની સામે સોમનાથનું આ મંદિર અડીખમ રહ્યું છે, પછી ભૂતકાળમાં ઘણી વાર પુનઃનિર્માણ થયું છે. 

મંદિરનો જ્યારે જ્યારે વિનાશ કરવાનો પ્રયત્ન થયો છે, ત્યારે ત્યારે તેને ફરીને બાંધવામાં આવ્યું છે. હાલના મંદિરની સ્થાપના હિન્દુ મંદિર સ્થાપત્યની ચૌલુક્ય શૈલીમાં કરવામાં આવ્યું હતું અને મે 1951 માં વલ્લભભાઈ પટેલ દ્વારા મંદિરનું પુનર્નિર્માણ તૈયાર કરવામાં આવ્યું હતું.

આ મંદિરની સાથે જોડાયેલી તેની વિવિધ દંતકથાઓથી મંદિર પવિત્ર ગણવામાં આવે છે. સોમનાથ એટલે "ભગવાનનો સોમ", જે શિવનું ઉપનામ પણ છે. સોમનાથ મંદિરને કે.એમ. મુન્શિએ લખેલા એક પુસ્તકના આ શીર્ષક પછી થી મંદિરને "શરણ શાશ્વત" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને ઇતિહાસમાં ઘણી વખત મંદિરના વિનાશ અને પુનર્નિર્માણનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.

જ્યોતિર્લિંગ

પુરાણો મુજબ, સોમનાથમાં આવેલું શિવલિંગ ભારતમાં 12 જ્યોતિર્લિંગ પૈકીનું એક છે. જ્યાં શિવ પ્રકાશના જ્વલંત સ્તંભ તરીકે દેખાયા હોવાનું માનવામાં આવે છે. જ્યોતિર્લિંગને સર્વોચ્ચ, અવિભક્ત વાસ્તવિકતા તરીકે લેવામાં આવે છે જેમાંથી શિવ અંશતઃ દેખાય છે.

12 જ્યોતિર્લિંગના ક્ષેત્રોમાંથી દરેક શિવની જુદી જુદી અભિવ્યક્તિનું નામનો ઉલ્લખે થાય  છે. આ બધા ક્ષેત્રોમાં, પ્રાથમિક છબી શિવના અનંત સ્વભાવનું પ્રતીક કરતા શરૂઆતથી ઓછી અને અનંત સ્તંભ (પ્રતિમા) નું પ્રતિનિધિત્વ કરતું એક જ્યોતિર્લિંગ છે. સોમનાથમાંના એક જ્યોતિર્લિંગ ઉપરાંત, અન્ય વારાણસી, રામેશ્વરમ, દ્વારકા, વગેરે સ્થળોએ જોવા મળે છે.

એક દંતકથા મુજબ સોમનાથનું સ્થળ પ્રાચીન સમયથી ત્રિવેણી સંગમ (ત્રણ નદીઓ - કપિલા, હિરન અને સરસ્વતી) ના સંગમથી યાત્રાધામ છે.

સોમા (ચંદ્ર દેવ) તેના શ્રાપને કારણે તેની ચમક ગુમાવી હોવાનું માનવામાં આવે છે, અને તે આ સ્થળ પર સરસ્વતી નદીમાં પોતાની ચમક ફરી પાછી મેળવવા માટે સ્નાન કરે છે.

પરિણામે ચંદ્રને વધતા અને ઘટાડો થતા જોઈએ છીએ. તેથી કોઈ શંકા રહેતી નથી કે આ સમુદ્ર કિનારાના વિસ્તારમાં આ વધારો અને ઘટાડાનો (ભરતી-ઓટ) એક સંકેત છે, જે ચંદ્ર સાથે નું જોડાણ બતાવે છે. આ નગરને પ્રભાસના નામેં પણ ઓળખાય છે, જેનો અર્થ ચમકદાર થાય છે, સાથે સાથે વૈકલ્પિક પરંપરાગત રીતે તેને  સોમેશ્વર અને સોમનાથ ("ચંદ્રનો સ્વામી" અથવા "ચંદ્ર દેવ")જેવા પરંપરાગત નામોથી પણ ઓળખાય છે.

ઉપરાંત ઘણા લોકો એવું માને છે કે શ્રી કૃષ્ણ ભાલકા યાત્રાધામ પર આરામ કરવા માટે આવ્યા હતા. ત્યારેજ એક શિકારીએ શ્રી કૃષ્ણના પગના તળિયામાં પદ્મ-ચિન્ન ને હરણની આંખ સમજીને ભૂલથી તીર ચલાવ્યો. ત્યાર બાદ શ્રી કૃષ્ણએ શરીર છોડીને અહીંથી વાઇકુંડ માં ચાલ્યા ગયા. આ સુંદર સ્થળ પાસે સુંદર કૃષ્ણ મંદિર પણ બનાવામાં આવેલ છે.

    ઇતિહાસ   

મંદિરનો ઇતિહાસ

જે. ગોર્ડન મેલ્ટોન દ્વારા લખાયેલી લોકપ્રિય પરંપરા મુજબ માનવામાંઆવે છે કે સોમનાથએ પ્રથમ શિવ મંદિર છે જે ભૂતકાળમાં કોઈ અજ્ઞાત સમયે બાંધવામાં આવ્યો હોવાનું મનાય છે. પણ અમુક લોકોના મતમુજબ સોમનાથનું પહેલું મંદિર 2000 વર્ષ પહેલાં અસ્તિત્વમાં આવ્યું હતું તેમ મનાય છે.

એવું કહેવામાં આવે છે કે ઇ.સ. 649 માં વલ્લભીના "યાદવ રાજાઓ" દ્વારા બીજા સ્થળે મંદિરની રચના કરવામાં આવી હતી. ત્યાંજ અમુક લોકોના અનુસાર ઇ.સ. 649ની સાલમાં વલ્લભીના રાજા મૈત્રકે પહેલાં મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરી તેના સ્થાને બીજું મંદિર બનાવ્યું. 

ઇ.સ. 725 માં સિંધના આરબ શાસક જૂનાયદે ગુજરાત અને રાજસ્થાનના વિસ્તારો પર આક્રમણના ભાગરૂપે બીજા સોમનાથ મંદિરનો નાશ કર્યો હોવાનું કહેવાય છે.

ગુર્જારા-પ્રતિહાર રાજા નાગભટ્ટ બીજાએ ઈ.સ. 815 માં ત્રીજી વખત લાલ પથ્થર (રેતીયો પથ્થર) વાપરી મંદિરનું નિર્માણ કર્યું હતું. જે રેતીયા પથ્થરનું વિશાળ માળખું છે.

જો કે  અલ-જૂનાયદ દ્વારા સોમનાથ પર હુમલાનો કોઈ ઐતિહાસિક પુરાવો નથી. નાગભટ્ટ બીજાએ સૌરાષ્ટ્રમાં સોમેશ્વર(ચંદ્રનો ભગવાન) સહિતના તીર્થો ની મુલાકાત લે છે. જે શિવ મંદિરના સંદર્ભમાં હોઈ શકે કે ન પણ હોઈ શકે, કારણ કે તે નગર પોતે તે નામથી જાણીતું હતું. 

ચૌલુકય(સોલંકી) રાજા મૂળરાજ કદાચ ઈ.સ. 997 પહેલાંના સમયે આ સ્થળે સૌ પ્રથમ મંદિરનું નિર્માણ કર્યું હોય શકે, ભલે કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે કે તે પહેલાંના એક નાના મંદિરને ફરી જીર્ણોદ્ધાર કરી બનાવામાં આવ્યું હતું.

ઇ.સ. 1024 માં રાજા ભીમા પહેલાના શાસન દરમિયાન, ગઝનીના અગ્રણી તૂર્કિક શાસક મહમૂદ ગઝનીએ ગુજરાત પર હુમલો કર્યો, સોમનાથ મંદિરને લૂંટી લીધું અને તેની જ્યોતિર્લિંગ તોડી નાખ્યું હતું. અને મહંમદ ગઝનીએ સોમનાથના મંદિરના કિંમતી ઝવેરાત અને મિલ્કતની લુંટ કરી હતી. લુંટ કર્યા પછી મંદિરના અસંખ્ય યાત્રાળુઓની કતલ કરી અને મંદિરને સળગાવી તેનો વિનાશ કર્યો હતો.

પણ ઘણા ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે તેમણે વીસ  મિલિયન દિનર(મિલિયન દિનર = દાસ લાખ દિનર)ની લૂંટ કરી હતી, ઘણા માને છે કે મહમુદ દ્વારા મંદિરને નુકસાન થયું તે ન્યૂનતમ (થોડુંક) હતું. કારણ કે મંદિરનું ઈ.સ. 1038 માં તીર્થધામના ઇતિહાસમાં જોવા મળે છે કે મંદિરને કોઇ નુકસાનનો ઉલ્લેખ કરયો નથી. જો કે મહમુદની છાયામાં તુર્કો-પર્શિયન સાહિત્યમાં વિકસિત જટિલ વિગતો સાથે શક્તિશાળી દંતકથાઓ, જે અનુસાર મુસ્લિમ વિશ્વને ની ઓળખ આપે છે. 

તેવું વિદ્વાન મીનાક્ષી જૈનનું માનવું છે. પાછળથી તેમણે જણાવ્યું છે કે મહોમંદે 50,000 ભક્તોને મારી નાખ્યા હતા. ભક્તોએ મંદિરને સાચવવાનો અને લૂંટી બચવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

જોકે ઘણાનું એમ પણ માનવું છે કે ઈ.સ. 1026 - 1042ના સમયમાં માળવાના પરમાર રાજા ભોજ તથા અણહિલવાડ પાટણના સોલંકી રાજા ભીમદેવે ચોથા મંદિરનું નિર્માણ કર્યું.

મહેમુદ ગઝનીના હુમલા સમયે મંદિર પર લાકડાની રચના હોવાનું જણાય છે, જેને તે સમયમાં ક્લેશ (કાલજીર્મમ) હોવાનું મનાય છે. કુમારપાલ (ઈ.સ. 1143 થી 1172) એ1169 માં એક શિલાલેખ અનુસાર, તેને "ઉત્તમ પથ્થર" માં બનાવ્યું અને તેને ઝવેરાત સાથે ઉભું કર્યું હતું. 

ગુજરાતમાં તેના ઈ.સ. 1299 ના આક્રમણ દરમિયાન, ઉલુઘ ખાનની આગેવાની હેઠળ અલાઉદ્દી ખાલજીની સેનાએ વાઘેલા રાજા કર્ણને હરાવ્યો અને સોમનાથ મંદિરને હટાવ્યું હોવાનું મનાય છે.

પછીના ગ્રંથોમાં કાન્હાદેડા પ્રભાના (15 મી સદી) અને ખૈત (17 મી સદી) માં દંતકથાઓ જણાવે છે કે જુલોર શાસક કાન્હાદેવેએ બાદમાં સોમનાથની મૂર્તિ પ્રાપ્ત કરી અને જુલોરની નજીક દિલ્હી સેના પર હુમલો કર્યા પછી હિન્દુ કેદીઓને મુક્ત કર્યા.

જો કે, અન્ય સ્ત્રોત જણાવે છે કે મૂર્તિને દિલ્હી લઈ જવામાં આવી હતી, જ્યાં તેને મુસ્લિમોના પગ નીચે કચડી નાખવામાં ત્યાર બાદ ફેંકવામાં આવી હતી.

આ સ્ત્રોતોમાં અમીર ખુસરાઉના ખજાનુલ-ફુટુહ, ઝિયુદ્દીન બારાણીના, તારિખ-ઇ-ફિરુઝ શાહી અને જિનપ્રભા સુરીના વિવિધ-તીર્થ-કાલ્પ સહિત સમકાલીન અને નજીકના સમકાલીન ગ્રંથોનો સમાવેશ થાય છે. જોકે ઘણા ઇતિહાસકારનું માનવું છે કે સોમનાથ મૂર્તિના કાન્હાદેવેની બચાવની વાર્તા પાછળ લેખકોનો હાથ છે માન્ય છે કે આ કથા લેખકો દ્વારા બનાવટ રીતે લખવામાં આવી છે. 

જોકે એમ કહી શકાય કે વૈકલ્પિક રૂપે, શક્ય છે કે ખાલજી સૈન્ય દિલ્હીમાં બહુવિધ(ઘણી બધી) મૂર્તિઓ લઇ ગયા હતા અને કાન્હાદેવ અને તેમની સેનાએ તે પૈકી એકને પુનઃપ્રાપ્ત કરી હશે. પણ ઇતિહાસમાં આનો કોઈ ચોક્કસ પુરાવો મળતો નથી.

1308 માં સૌરાષ્ટ્રના ચુડાસમા રાજા અને મહિપલા પહેલા દ્વારા મંદિર પુનઃનિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. સોમનાથના મંદિરના લિંગની સ્થાપના તેમના પુત્ર કંગારા દ્વારા લગભગ ઈ.સ. 1331 અને 1351 ની વચ્ચે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું હતું.

14મી સદીના અંત સુધીમાં, ગુજરાતી મુસ્લિમ તીર્થયાત્રી રોકવા તે સ્થળે નો ઉપયોગ કરતા હતા તેવું અમીર ખુશરો દ્વારા નોંધાયેલું માનવમાં આવે છે. હઝયાત્રા માટે ત્યાંથી પ્રસ્થાન કરતા પહેલા તેઓ તે સ્થળ માટે આદરણીયતા દાખવતા હતા.

ઈ.સ. 1395માં દિલ્હીના સલ્તનત અને ગુજરાતના સલ્તનતના સ્થાપક ઝફર ખાન દ્વારા ત્રીજી વખત મંદિરનો નાશ કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે 1451 માં ગુજરાત સલ્તનતના સ્થાપક, ગુજરાતની સુલતાન મહમૂદ બેગડાએ તેને અપવિત્ર કર્યું હતું. પરંતુ ઈતિહાસમાં આ બાબત વિશે ના પુરાવા જોવા મળતા નથી.

ઈ.સ. 1546માં ગોવા પર આધિપત્ય ધરાવતા પોર્ટુગીઝોએ સોમનાથ સહિત ગુજરાતમાં બંદરો અને નગરો પર હુમલો કર્યો અને ઘણા મંદિરો અને મસ્જિદોનો નાશ કર્યો.

ઈ.સ. 1665 સુધીમાં મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબ દ્વારા મંદિરનું નાશ કરવાનો આદેશ આપવામાં આવતો હતો. 1702(અથવા 1706)માં તેમણે આદેશ આપ્યો કે “જો હિન્દુઓએ પૂજા ફરીથી શરૂ કરી, તો તેને સંપૂર્ણ રીતે મંદિરોને તોડી નષ્ટ કરી નાખશે.” પણ ઈતિહાસમાં ઘણી બાબતોના પુરાવાના અભાવથી તેને સંપૂર્ણ સત્ય કહી શકાતું નથી.

બ્રિટિશ સમયમાં સોમનાથ અને દ્વ્રાર વચ્ચે સંબંધની જાહેરાત

1782-83 એડીમાં મરાઠાના રાજા મહાદાજી શિંદેએ મહંમદ શાહ અબ્દુતીને સોમનાથમાં હરાવીને વિજયી થઈને લાહોરથી બે ચાંદીના દરવાજો પાછો લાવ્યા હતા. ગુજરાતના પુજારીઓ અને ત્યાર બાદના ગાયકવાડ શાસકોએ સોમનાથ મંદિરમાં આ ચાંદીના દરવાજો પાછા મૂકવા માટેના ઇનકાર કર્યો ત્યારે બાદ ઉજ્જૈનના મંદિરોમાં મૂકવામાં આવે છે. આજે તેઓ ભારતના બે મંદિરો, મહાકલેશ્વર જ્યોતિર્લિંગ અને ઉજ્જૈનના ગોપાલ મંદિરમાં જોઇ શકાય છે.

ઈ.સ. 1842માં “એડવર્ડ-લો” એલનબોરોના પ્રથમ અર્લએ દરવાજાની જાહેરાત કરી હતી. જેમાં તેમણે અફઘાનિસ્તાનમાં બ્રિટિશ લશ્કરને ગઝની દ્વારા પરત ફરવાનું આદેશ આપ્યો હતો. અફઘાનિસ્તાનમાં ગઝનીપ્રાંતમાંના મહમુદની કબરમાંથી ચંદનનો દરવાજાના દરવાજા પાછા ભારતમાં લાવવાનો આદેશ આપ્યો. એવું માનવામાં આવતું હતું કે મહમુદ દ્વારા સોમનાથ માંથી આ દરવાજો લેવામાં આવ્યો હતો.

એલન બરોની સૂચના હેઠળ, સપ્ટેમ્બર 1842માં જનરલ વિલિયમ નોટ દરવાજો લૂંટી લીધો. સમગ્ર સેપય લશ્કરની કાયમી પલટનએ, 43મી બંગાળની મૂળ ઇન્ફન્ટ્રી(પાયદળ)એ વિજય મેળવીને દરવાજો પાછા ભારતમાં લઇ આવવા માટે વિગતવાર આદેશ આપ્યો હતી. જો કે દરવાજા ને ભારત લાવવાના આગમન સમયે, તેઓને જોવા મળેલું કે ગુજરાતી અથવા ભારતીય નકશીકામ ન હતું તથા તે ચંદનનું લાકડું નથી પરંતુ દેવદાર લાકડું છે પણ તે મૂળ ગઝની છે અને તેથી સોમનાથની સાથે અધિકૃત નથી.

તેથી આ દરવાજાને આગ્રા ફોર્ટ ના શાસ્ત્રગારના સંગ્રહાલય ખંડમાં મુકવામાં આવ્યું છે, અને હાલ સમયમાં પણ આ દરવાજો  ત્યાં સાચવીને રાખવામાં આવ્યો છે. આ મંદિરના દરવાજા પર પ્રશ્ન અને વિવાદો ઉડયા હતા, જે  એલેનબર્ગની ભૂમિકા અંગે ઈ.સ. 1843 માં લંડનના હાઉસ ઓફ કોમન્સમાં(સામાન્યચર્ચા ગૃહ) ચર્ચા ચાલી હતી.

વિલ્કી કોલિન્સ દ્વારા 19 મી સદીના નવલકથા ધ મૂનસ્ટોન (ચંદ્રકાંત-મણિ)માં જણાવ્યું છે કે સોમનાથ મંદિરનું હીરાનું શીર્ષક ચોરી કરવામાં આવેલું છે તેવું માનવામાં આવે છે, અને ઇતિહાસકાર રોમિલા થાપર મુજબ દરવાજાની બાબાદ એ બ્રિટનમાં ઉત્સાહી અને રસપ્રદ થયેલી જોવાય છે.

1950-1951 દરમિયાન પુનઃનિર્માણ

સ્વતંત્રતા પૂર્વે, પ્રભાત પાટણ જુનાગઢનું રજવાડું હતું. જેની શાસકએ ઈ.સ. 1947 માં પાકિસ્તાનને સ્વીકાર્યું હતું. ભારતએ તેનો નિર્ણય સ્વીકારવાનો ઇનકાર કર્યો તે પછી, આ રાજ્યને ભારતનો ભાગ બનાવવામાં આવ્યો હતો અને 12 નવેમ્બરના રોજ ગૃહ પ્રધાનમંત્રી(નાયબ વડા પ્રધાન) સરદાર પટેલ જુનાગઢ આવ્યા હતા. આમ ભારતના લોખંડી પુરૂષ તથા પહેલા નાયબ વડાપ્રધાન સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે નવેમ્બર 13, 1947નાં રોજ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરી. ઈ.સ. 1947 માં ભારતીય ભૂમિ દ્વારા રાજ્યના સ્થિરીકરણનું નિર્દેશન કરવું અને તે જ સમયે સોમનાથ મંદિરના પુનઃનિર્માણ  કરવાનો આદેશ આપ્યો.

જયારે સરદાર પટેલ, કે.એમ. મુનશિ અને કૉંગ્રેસના અન્ય નેતાઓ સોમનાથ મંદિરના પુનઃનિર્માણની દરખાસ્ત સાથે મહાત્મા ગાંધી પાસે ગયા, ગાંધીએ આ પગલાને આશીર્વાદ આપ્યો, પરંતુ એવું સૂચવ્યું કે બાંધકામ માટે ભંડોળ જાહેર જનતા પાસેથી એકત્ર કરવુંઅને મંદિરનું ભંડોળ રાજ્ય દ્વારા ન આપવું જોઈએ.

માનવામાં આવે છે કે સોમનાથ મંદિર ના નવનિર્માણ ની ઘોષણા બાદ સરદારે નવા સોમનાથ મંદિરના પ્રાંગણમાં થયેલી સભામાં ધીરજ, ગંભીરતા અને મક્કમ સ્વરે જાહેર કર્યું કે “આજના શુભ દિવસે અમે એવો નિર્ણય લીધો છે કે ભગવાનના દેવાલયનું પુનઃનિર્માણ કરીશું અને તે માટે બધા એ બનતું કરવું જોઈએ કારણ કે આ પવિત્ર કાર્યમાં પ્રત્યેક વ્યક્તિએ પોતાના યથાશક્તિ ફાળો આપવો જોઈએ.” કહેવાય છે કે ત્યારે ઉપસ્થિત નામદાર મહારાજા જામસાહેબે ભગવાન સોમનાથના મંદિરના નવનિર્માણ માટે ત્યાં જ 1 લાખનું દાન અને આરઝી હુકુમત ના સરનશીન શામળદાસ ગાંધી એ રૂપિયા 51 હજારનું દાન આપવાની જાહેરાત કરી.

તેમણે દર્શાવ્યું હતું કે તેઓ પોતાને મંદિરનું નવીનીકરણના પ્રોજેક્ટ સાથે સાંકળવામાં ગૌરવ અનુભવે છે. જો કે ટૂંક સમયમાં બંને ગાંધીજી અને સરદાર પટેલ મૃત્યુ પામ્યા અને મંદિરના પુનઃનિર્માણનું કાર્ય મુન્શીજી એ ચાલુ રાખ્યું, જેઓ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુના નેતૃત્વમાં ભારત સરકારના ખાદ્ય અને નાગરિક પુરવઠા માટેના પ્રધાન હતા.

આજનાં સોમનાથ મંદિરનું તેની મૂળ જગ્યા પર સાતમી વખત નિર્માણ થયું. આ ખંડેરોને ઓકટોબર 1950 માં નીચે ખેંચવામાં આવ્યુ હતું અને તે સ્થળ પર મસ્જિદ બાંધકામ થોડા કિલોમીટર દૂર ખસેડવામાં આવ્યુ હતું જેના માટે બાંધકામના વાહનો નો ઉપયોગ કર્યો હતો. 

મે 1951માં કે.મુ.મુનશી દ્વારા આમંત્રિત ભારતના પ્રજાસત્તાકના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. રાજેન્દ્ર પ્રસાદે જ્યોતિર્લિંગની પ્રતિષ્ઠાન કરવાની વિધી કરી ત્યારે તેમણે એ પોતાના સંબોધનમાં કહ્યું હતું કે, "મારા મંતવ્ય છે કે સોમનાથ મંદિરનું પુનર્નિર્માણ તે દિવસે પૂર્ણ થશે જ્યારે આ ફાઉન્ડેશન(સંસ્થા) પર માત્ર એક ભવ્ય ઇમારત ઊભી થશે, તેઓ કહે છે કે સોમનાથનું આ મંદિર વિનાશ પર નિર્માણના વિજયનું પ્રતિક છે". ઈ.સ. 1962 માં આ પવિત્ર દેવાલય બંધાય ગયું. 

શ્રી સોમનાથ ટ્રસ્ટ હેઠળ મંદિરનું નિર્માણ થયું હતું અને આ ટ્રસ્ટ હવે મંદિરની દેખરેખ કરે છે. જ્યારે 1 ડિસેમ્બર, 1995ના દિવસે આ મંદિરનું પુનઃનિર્માણ સમાપ્ત થયું અને ત્યારે તે સમયના ભારતના રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. શંકર દયાળ શર્માએ દેશને મંદિર સમર્પિત કર્યું. ત્યાર બાદ હાલમાં ટ્રસ્ટનાં ચેરમેન ભુતપૂર્વ મુખ્યમંત્રી કેશુભાઈ પટેલ છે અને સરદાર પટેલ આ ટ્રસ્ટનાં પ્રથમ ચેરમેન હતાં.

પરંતુ ભારતની સંસ્કૃતિ ખરેખર સમૃદ્ધિ છે. સોમનાથનું મંદિર પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું પ્રતીક છે. "સોમનાથનું મંદિર દર્શાવે છે કે પુનર્નિર્માણની શક્તિ વિનાશની શક્તિ કરતાં હંમેશા વધારે છે.” ચાલુક્ય શૈલીથી બાંધેલું આજનુ "કૈલાશ મહામેરુ પ્રાસાદ મંદિર" ગુજરાતના સોમપુરા કારીગરોની કલાનું અદભૂત પ્રદર્શન કરે છે. 

છેલ્લા ૮૦૦ વર્ષમાં આ પ્રકારનું નિર્માણ થયું નથી. સાગર કિનારે આવેલા સંસ્કૃતમાં લખેલા શિલાલેખ પ્રમાણે  મંદિર તથા પૃથ્વીના દક્ષિણ ધૃવની વચ્ચે ફક્ત સમુદ્ર જ આવેલ છે અને કોઈ જમીન નથી.

હાલના મંદિરનું આર્કિટેક્ચર

હાલ મંદિરના સ્થાપત્યની શૈલી ચૌલુક્ય શૈલીમાં અથવા "કૈલાસ મહામરૂ પ્રાસાદ" શૈલીમાં બાંધવામાં આવ્યું છે અને ગુજરાતની મુખ્ય મેસન્સ પૈકીના એક સોમપુરા કારીગરો ના કૌશલ્યનું પ્રતિબિંબ રૂપ છે. મંદિરનું શિખર(મુખ્ય શિખર)ની  ઊંચાઈ 15 મીટર છે, અને તેની ટોચ પર 8.2 મીટરનો ઊંચો ધ્વજ છે.

આ મંદિર એવી જગ્યા પર આવેલું છે કે જ્યાં એન્ટાર્ટિકા થી સોમનાથના દરિયા સુધી વચ્ચે સીધી રેખા તેવી બીજા કોઈ સ્થળે નથી, સંસ્કૃતમાં આવું એક શિલાલેખ બાંસ્સ્તમ્હ પર જોવા મળે છે કે (સંસ્કૃત: बाणत्म्भ, लि. बेल स्तंभ), જે સમુદ્ર-રક્ષણ દિવાલ પર બાંધવામાં આવે છે. 

આ બાંસ્સ્તમ્હમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે કે તે ભારતીય ભૂમિમાર્ગ પર એક બિંદુ પર ઉભા છે જે ઉત્તરમાં જમીન પર તે ચોક્કસ રેખાંશ પર દક્ષિણ ધ્રુવ પરનું પ્રથમ બિંદુ છે.

બાહ્ય વિસ્તારના મુખ્ય મંદિરો

વેરાવળના પ્રભાસ વિસ્તારના મધ્ય ભાગમાં સમુદ્રકિનારાના વિસ્તારમાં મંદિરો બાંધવામાં આવેલા છે. શિશુંભૂષણ મંદિર, ભીડભંજન ગણપતિ, બાણેશ્વર, ચંદ્રશેશ્વર-રત્નેશ્વર, કપિલેશ્વર,  રૉટેશ્વર વગેરે તીર્થસ્થળ છે.

ભોલેશ્વર, પ્રગટેશ્વર, પદ્મ કુંડ, પાંડવ કૂપ, દ્વારકાનાથ મંદિર, બાલાજી મંદિર, લક્ષ્મીનારાયણ મંદિર, રુદ્રેશ્વર મંદિર, સૂર્ય મંદિર, હિંગલાજ ગુફા, ગીતા મંદિર, બલ્લભાચાર્ય મહાપ્રભુ ની 65 મી બેઠક ઉપરાંત ઘણા અન્ય મહત્વપૂર્ણ મંદિરો પણ આવેલા છે. પ્રભાસ વિભાગમાં વિગતો છે કે સોમનાથ મંદિરના સમય દરમિયાન પણ અન્ય દેવ મંદિરો હતા.

તેમાં ભગવાન શિવ 135 મંદિર, ભગવાન વિષ્ણુ 5, દેવીઓના 25, સૂર્યદેવના 16, શ્રી ગણેશના 5, નાગ મંદિર 1, પ્રાદેશિક મંદિર 1, સાથે 19 તળાવ અને  9 નદીઓનું વર્ણન કરવામાં આવે છે. એક શિલાલેખ પરથી જણાવા મળે છે કે મહમુદના હુમલા પછી, એકવીસ મંદિરો બનાવવામાં આવ્યા હતા અને આ પછી ઘણા મંદિરો બાંધવામાં આવેલા હશે.

શ્રી કૃષ્ણનું મુખ્ય યાત્રાધામ દ્વારકા છે, સોમનાથથી લગભગ 200 કિલોમીટર દૂર દ્વારકાધિશ નું મંદિર આવેલ છે. દ્વારકાધિશની દૈનિક મુલાકાત માટે દેશ અને વિદેશમાંથી આવતા હજારો ભક્તો નું ટોળું જોવા મળે છે. અહીં ગોમતી નદી આવેલી છે. તેના સ્નાનનું વિશેષ મહત્વ સમજાવ્યું છે. આ નદીનું પાણી સૂર્યોદય પર વધે છે અને સૂર્યાસ્ત પર ઘટે છે, જે સવારે સૂર્ય નિકળતા માત્ર એક - દોઢ ફુટ જેટલું જ રહી જાય છે.

યાત્રાધામ સ્થળ અને મંદિર

મંદિર નંબર એકની જગ્યાએ હનુમાન મંદિર, પર્દી વિનાયક, નવદુર્ગા ખોડીયાર, રાણી અહિલ્યાબાઇ દ્વારા સ્થપાયેલું સોમનાથ જ્યોતિર્લિંગ, અહિલેશ્વર, અન્નપૂર્ણા મંદિર, ગણપતિ અને કાશી વિશ્વનાથ મંદિર જે રાણી અહિલ્યાબાઇ દ્વારા સ્થાપના કરવામાં આવ્યું હતું.

અગોરેશ્વર મંદિર નં.6 નજીક ભૈરવેશ્વર, મહાકાલિ મંદિર, દુઃખહરણજી ની જળ સમાધિ આવેલી છે. કુમાર વાડામાં પંચમુખી મહાદેવ મંદિર, વિલેશ્વર મંદિર નં 12 નજીક અને મંદિર નં 15 પાસે શ્રી રામ મંદિર  આવેલું છે. 

નાગરોનો ઇષ્ટદેવ હાટકેશ્વર મંદિર, દેવી હિંગલાજનું મંદિર, કાલિકા મંદિર, બાલાજી મંદિર, નરસિંહ મંદિર, નાગનાથ મંદિર સહિત નગરના દસ કિલોમીટર વિસ્તારમાં  42 મંદિરો આવેલા છે. આમ સોમનાથ ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક મહત્વ ધરાવે છે. તે શ્રધ્ધાળુઓ અને પ્રવાસિઓ માટે મહત્વનું સ્થળ છે.

નરસિંહ મહેતા - Narsinh Mehta

નરસિંહ મહેતા (Narsinh Mehta) એટલે ગુજરાતી ભાષાના આદિકવિ (Adi poet) કે ભક્તકવિ(Bhakta kavi), અને નરસી ભગત (Narrsi Bhagat) કે ભક્ત નરસૈયો (Bhakt Narsaiyo) જેવા લોકપ્રિય નામથી આપણે જેને ઓળખીયે છીએ. ગુજરાતી ભાષાના અણમોલ રત્ન સમાન નરસિંહ મહેતાને ઊર્મિકાવ્યો, આખ્યાન, પ્રભાતિયા અને ચરિત્રકાવ્યોના આરંભ કરનાર માનવામાં આવે છે. જેના દ્વારા રચાયેલા પ્રભાતિયા આપણને સવારે સાંભળવા મળે છે, જેના ભજનો અને કાવ્યો પાંચસો વર્ષોથી વધુ સમય વીતી ગયો હોવા છતાં પણ આજે લોકોના મનમાં તાજા છે, લોકો ભાવથી આ પદોને ગાય છે. ૧૫મી સદીમાં ભારતમાં જે ભક્તિ અંદોલનની શરૂઆત થઇ તેમાં ગુજરાતને ભક્તિનો રંગ લગાવનાર કવિ નરસિંહ મહેતાએ. જેમણે ભક્તિમાર્ગ અને જ્ઞાનમાર્ગના રહસ્યોને સૌપ્રથમ વાર કવિતાઓ અને ભજનો દ્વારા સરળ ભાષામાં લોકો સુધી પહોંચાડ્યા. નાગર જેવી ઉચ્ચી જાતમાં જન્મ થયેલો હોવા છતાં અછુતવાસમાં જઈને ભજનો ગાયા, લોકોને નાત-જાતના અને જ્ઞાતિ ધર્મોના ભેદોથી ઉપર ઉઠાવી સહુ કોઈ હરિના જન(ભગવાનના સંતાન)છે એવી સમજણ આપી. આવા ક્રાંતિકારી વિચાર ધરાવનાર નરસિંહ મહેતાને ભારતના રાષ્ટ્રપિતા મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી એટલે આપણા બાપુ પણ પોતાના આદર્શ માનતા હતા. બાપુનું સહુથી પ્રિય ભજન “વૈષ્ણવજન” એ નરસિંહ મહેતાએ રચેલું છે.